સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા ચેક રીટર્ન કેસો માં બહાર પાડવામાં આવી મહત્વની માર્ગદર્શિકા
પ્રથમ સમનની ફરજ હટાવી, ઝડપી સુનાવણી માટે માર્ગદર્શકો જાહેર
26 સપ્ટેમ્બર, 2025
ભારતના સુપ્રીમ કોર્ટે ચેક બાઉન્સ (નીગોશીએબલ ઇન્સટરૂમેન્ટ એક્ટ કલમ 138) મામલાઓની લાંબી તકલીફ અને ન્યાયપદ્ધતિમાં થયેલા વિલંબને ધ્યાનમાં લઈને આજે એક મોટી ક્રાંતિકારી નિર્ધારણા આપી છે. આ દિશામાં ઘણા ત્વરિત ફેરફારો અને નવા નિયમો રજૂ કરવામાં આવ્યા છે. પૂર્વ-સંજ્ઞાન સમનની ફરજ દૂર કરવી, ઈ-સર્વિસની મંજૂરી, QR / UPI લિંક્સ દ્વારા જ તત્કાલ ચુકવણીની વ્યવસ્થા કારણે ચેક બાઉન્સ કેસોની પ્રક્રિયા વધુ ઝડપી, પારદર્શક અને અસરકારક બનવા જોઈએ તે પ્રકારે નિર્દેશિકા બહાર પાડવામાં આવેલ છે.
મુખ્ય નિર્ણય – પૂર્વ-સંજ્ઞાન સમનની ફરજ નથી
નીગોશીએબલ ઇન્સટરૂમેન્ટ એક્ટ કલમ 138 હેઠળ દાખલ ફરિયાદોમાં, પૂર્વ-સંજ્ઞાન (pre-cognizance) તબક્કે ફ્રેમ બનેલા નિયમ ભારતીય નાગરિક સંહિતા મુજબ જવાબ પક્ષને સમન આપવાની ફરજ હવેથી લાગુ નહીં રાખવામાં આવે, એવી માંગ સુપરિમ કોર્ટે સ્વીકારી. આ સાથે, ચેક બાઉન્સ મામલાઓમાં NI Act એક વિશેષ કાયદો ગણવામાં આવ્યા છે, જેને સામાન્ય દંડ પ્રક્રિયાનાં નિયમ (BNSS) અમલમાં નથી લેવી, એમ સુપ્રીમ કોર્ટે જાહેર કર્યું.
દિશાનિર્દેશો – સમય બચાવવાના પગલાં
-
સમનની માર્ગ વ્યવસ્થા
– ઇ-મેલ / WhatsApp દ્વારા સમન મોકલવાની વ્યવસ્થા
– ફરિયાદકર્તાએ આરોપીના સંપર્ક (મોબાઇલ, WhatsApp, ઈ-મેલ) કાર્યક્ષમ રીતે સાથે ફાઇલ કરવું -
QR / UPI આધારિત ચુકવણી સુવિધા
– દરેક જિલ્લા કોર્ટ દ્વારા QR-કોડ / UPI લિંક્સ મુકવાની કે જેથી આરોપી સમન મળ્યા જરુરત મુજબ રકમ ચુકવી શકે
– ચુકવણી કરી હોવા પર કેસને સમાપ્તિ અથવા કરારના માર્ગે લઈ જવાની દિશામાં કાર્યવાહી -
ફરિયાદ સાથે “સંકલિત સારાંશ” (Synopsis)
– અરજી સાથે ત્વરિત રીતે મુદ્દાઓ, પક્ષપ્રતિપક્ષ, ચેક વિગતો, નોટિસનાં સમય અને અન્ય જરૂરી માહિતી શામેલ હોવી જોઈએ -
પ્રારંભિક પ્રશ્નોતરી (Post-cognizance Questions)
– “શું આ ચેક તમારો છે?” “જવાબદારી તમે સ્વીકારો છો?” “શું દાવો-પ્રતિદાવો છે?” વગેરે પ્રશ્નો ખાસ પુછવામાં આવશે
– જવાબોને કોર્ટ ઓર્ડરશીટમાં નોંધ કરીને આગળની કાર્યવાહી નક્કી કરવામાં આવશે -
અસ્થિર થાપણ (Interim Deposit)
– જો જરૂરી લાગે, તો કેસની શરૂઆતમાં જ થાપણ કરાવવાની સત્તા કોર્ટ પાસે રહેશે -
ડિજિટલ / ફિઝિકલ સુનાવણી
– સમન પહેલાં સુનાવણી ઑનલાઇન (ડિજિટલ) કરી શકાય
– સમન પછી ફિઝિકલ સુનાવણી કરવી વધુ મૂળભૂત રીતે જરૂરિયાત ગણાશે -
શામકાળીન (Evening) કોર્ટ માટે pecuniary મર્યાદા નવી નક્કી થવી
– હજી સુધી જે મર્યાદા ₹25,000 છે (દિલ્હીમાં) – તે ઓછો ગણાય
– હાઈકૉર્ટોએ પરિસ્થિતિ મુજબ તેની મર્યાદા સુધારવી -
ડેશબોર્ડ અને દેખરેખ
– ખાસ કરીને દિલ્હીઃ, મુંબઇ, કોલકાતા — NI Act કેસો માટે મંજૂર ડેશબોર્ડ, આવતી જતી કેસોની સંખ્યાઓ, સુનાવણી સ્ટેટસ વગેરેના અહેવાલ હાઈકોર્ટને મોકલવા -
ADR / મધ્યસ્થતા / લોક અદાલતો પ્રોત્સાહન
– પક્ષોને મામલો નિવારવામાં ADR માર્ગીઓ પ્રસ્તુત કરવાનો દિશા
– હાઇકોર્તોએ સમિતિ બનાવવી, તજજ્ઞ ન્યાયાધીશો નિમાવવા, ADR પ્રક્રિયાઓ વધારવી
નાણાકીય દેણ અંગે વધુ સ્પષ્ટતા
સુપ્રીમ કોર્ટે કેરળ હાઈકોર્ટના નિર્ણયને હટાવી, જણાવ્યું કે નગદ દેણ (cash loan) ₹20,000 સુધીનું હોય તે નીગોશીએબલ ઇન્સટરૂમેન્ટ એક્ટ કલમ 138 હેઠળ લેવામાં આવે. એટલે કે ₹20,000થી ઉપરનું નગદ દેણ હશે તો પણ તે માન્ય રાખવામા આવશે.
ઉપરાંત, નીગોશીએબલ ઇન્સટરૂમેન્ટ એક્ટની કલમ 118 અને 139 હેઠળના અનુમાન (presumption) અમુક અપવાદ સિવાય લાગુ ગણવામાં આવશે, જેનાથી દાયિત્ય સાબિત કરવાનો ભાર જવાબ દેનાર પક્ષ પર રહેશેજે કાયદાના અનુપાલન માટે વધુ યોગ્ય ગણાશે.
પડકારો અને અભ્યાસક્ષેત્ર
-
તમામ જિલ્લાઓ માટે ટેક્નોલોજી અને ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ઉપલબ્ધ નહીં હોઈ શકે
-
ઇ-સર્વિસ (ઇ-મેઇલ / WhatsApp) વિવાદ ઊભા કરી શકે કે “સમન મળ્યું નથી” દાવો
-
દસ્તાવેજોની ખામીઓ, પુષ્ટિ (Affidavit of Service) પર નુકશાન આવે તો વિવાદ ઊભો
-
હાઈકોર્ટ / જિલ્લા કોર્ટમાં સ્થાનિક પ્રથા દ્વારા ફેરફારો જરૂર પડશે
શું હવે કરવું — વકીલ / પક્ષ માટે માર્ગદર્શિકા
પ્રારંભિક તૈયારીઓ
– ચેક, બેંક મેમો, નોટિસ, correspondences, સંપર્ક માહિતી સંપૂર્ણ રીતે અન્વેષિત રાખવી
– નોટિસ મોકલવી, મોકલાવવાની પુષ્ટિ (Registered, dasti, ઇ-મેઇલ ટ્રેલ)
– ફરિયાદ પહેલા યોગ્ય Synopsis તૈયાર કરવી
સમન લગતા પગલાં
– ઇ-મેઇલ / WhatsApp દ્વારા સમન સેવા
– સમન સેવા પુષ્ટિ (Affidavit of Service) ફાઈલ કરવી
– QR / UPI લિંક્સ દ્વારા ચુકવણી સુનિશ્ચિત કરવાનો આયોજન
આ નવી સુપ્રીમ કોર્ટે આપેલી નીતિઓ, નિયમો અને દિશાનિર્દેશો ચેક બાઉન્સ મામલાઓની પ્રક્રિયાને વધુ ઝડપી, પ્રતિબંધક અને પારદર્શક બનાવશે — જો વકીલ અને પક્ષકારોએ યોગ્ય રીતે તેમની જવાબદારી અને તૈયારી નિભાવી લેશે તો આ ચુકાદો આપવામાં સમય ચોક્કસ બચી શકે છે.
